श्रावण....

By Namrata Salelkar

हिंदू पंचांगाचो आरंभ चैत्र म्हयन्यासून जाता…थंयच्यान पांचवो म्हयनो हो श्रावण आसता…जोतिश शास्त्राप्रमाण ह्या म्हयन्याच्या पुनवे साकून मळबांत श्रवण नखेत्राचि योग तयार जाता ताकालागून श्रावण नख्रेत्राच्या नांवांवेल्यान ह्या म्हयन्याचें नांव श्रावण….जायत्या उत्सव, परब्यांचो आरंभ श्रावण म्हयन्यातल्यानच जाता….आशाड सोपलो की सगल्यांक श्रावण म्हयनयाचे वेद लागतात…

परबी मनोवप हाच्यासारकी खोशी मनशांक आनीक कित्यांकच मेळना..चातुर्मासांत नागपंचम, सुतापुनव, चवथ, नवरात्रां, दसरो, दिवाळी अशे तरेकवार परबी मनयतात…अशें जरी आसलें तरी या चार म्हयन्यांत श्रावण म्हयन्याचेच म्हत्व चड आसा…

धर्मशास्त्राप्रमाण चातुर्मासाचो आरंभ आशाडी एकादशेक जाता…ह्या एकादशीक शयनी एकाद्स अशेंय म्हणटात...ह्या दिसाक देव विश्णु सुशेग घेतात, न्हीदतात आनी कार्तिकी एकादशेक ते जागे जातात अशें म्हणटात…जेन्ना देव न्हीदील्ले आसतात, त्या काळांत राकेसांची शक्त वाडटा....जळामळांक तांचेच राज्य…अश्या वेळार मनशान या राकेसांपासून आपले राखण करप गरजेचें आसता…हे राकेस म्हळ्यार..वासना, राग, दुस्वास, मद…ते ना करपाक मनाचो सत्व गुण वाडोवंक बरो उपाय म्हळ्यार…जेवणांखाणांचेर तबो,नेमान धार्मिक पुस्तकांचे वाचन..तुळशी पुजन..दानधर्म..उपास…देवदर्शन..हें सगलें करप गरजेचे जावन आसता…जशें आपले वागणे आपल्या मनाक प्रभावित करता तशेंच आपलो आहारय मनाचेर प्रभाव करता….म्हळ्यार..भेळशेल्लें, शिजूनाशिल्ले जेवण वीट तयार करता…श्रावण म्हयनो म्हणजे पावसाचो काळ..त्याखातिर पयलींच कुडींत वातदोश वाडील्लो आसता…भूक कमी जाल्ली आसता…जर ह्या काळांत पथ केलें ना तर जेवण पचनाजावन तरेकवार दुयेंसा जावंक लागतात….म्हणून उपास सुरु जाले….खरेतर उपास म्हळ्यार उप+वास..उप म्हळ्यार लागीं…आनीं वास म्हळ्यार रावप….देवाच्या लागीं रावप अशो अर्थ ह्या उतरांतल्यान कळटा…बेश्टेंच देवाच्या लागीं रावप न्ही तर देवाम्ह-यांत तानभूक विसरुन रावप…खावन पिवन देवाची पूजा करप मन तयार जायना…आळसय येता म्हण तो उपास..

आशाड सोपून श्रावण म्हयनो सुरु जाता आनी श्रावण म्हयन्यातली परब्यो म्हळ्यार नागपंचम, सुतापुनव, रक्षाबंधन, आयतार पुजप, अश्ट्म….ह्या म्हयन्याची पयली परब म्हल्यार नागपंचम…श्रावण म्हयन्यात सैम सगलेकडेन ताच्या नव्या आनी सोबित रुपान मन भुलयता…धर्तरी पांचवोचार शालु न्हेसता…आमच्या पुर्वजांनी श्रावण म्हयन्यांत तरेकवार परवी..व्रतां गुंथून दवरल्यात…नागपंचमीच्या दिसाक नागाची पुजा करतात…हाचेर एक काणी आसा ती म्हळ्यार…मणिपूर नांवांच्या गांवांत एक शेतकार रावतालो…एक दिस शेत नांगरतना ताचो फाळ एका रोयणेवेल्यान गेलो….रोयण फुटली…तातूंत सोरपिणीची म्हळ्यार नागिणीची पिलां मेली….नागीण भायर गेल्ली..येवन पळयत जाल्यार पिलां मेल्यांत..कितें जालें तें तिका कयळें…तिका सामको राग आयलो आनी तिणे शेतकारच्या सगल्या कुटुंबाक चाबून तांका मारुन उडयलें….शेतकाराल्या एका धुवेचे लग्न जाल्लें…नागीण थंय गेली…तिच्या घरांत पळयत जाल्यार तिणे पाटाचेर नागाचे चित्र काडून ताची पुजा करताली..तिणे ताका दुदाचो निवेध्य दाखयलो…हात जोडून नमस्कार करून म्हळे..सगल्यांक सुखी दवर…..तें पळोवन नागीण खोशी जाली…आणी तिणे शेतकाराल्या कुटुंबाक जिवें केलें…तो दिस आशिल्लो पंचमीचो..तेन्नासावन नागपंचमीची ची परब सुरु जाली…ह्या दिसाक नागाची पुजा करतात..पयलीं बायलो रोयणीम्ह-यांत वचून पुजा करताल्यो आता शारीकरण जाल्यान रोयण्यो उरल्योनात…देखून नागाची मुर्त तयार करुन वा नागाचो फोटो लावन पुजा करतात…नागाच्या मुर्तीक हळद-कुकुम लावन..लाह्यो आनी दुदाचो निवेद्य दाखयतात….

श्रावणातली पुनव वेगवेगळ्या कडेन वेगवेगळे तरेन मनयतात…उत्तर भारतांत या दिसाक रक्षाबंधन करतात…ताका राखीपुनव म्हणटात…कांयकडेन गळ्यांत सुत बांदतात..सुतापुनव म्हणटात..तशेंच दर्यादेगेवेले लोक दर्याची पुजा करतात…ताका नाल्ल अर्पण करतात…म्हण नारळी पौर्णिमा अशेंय म्हणटात…पुनवेच्या दोन म्हयने पयलीं उटंगाराचो पावस पडत आसता…त्यावेळार नुस्तें पागपी लोकांक दर्यांत वचप कुस्तार जाता…श्रावणी पुनवेसाकून दर्यो शांत जाता..फुडल्या काळांत कसलेंय संकश्ट येवनये म्हण दर्याची पुजा करुन ताका नाल्ल दितात…

रक्षाबंधनाच्या दिसा भयण भावाक राखी बांदता..भाव भयणीचो मोग वाडटा आनी तो भयणीची राखण करपाची जापसालदारकी घेता..

श्रावणांत सगल्यांत म्हत्वाची परब म्हळ्यार जन्माश्टम…श्रीकॄष्ण जल्म….श्रावण अश्टमींक मध्यानराती कंसाच्या कादयेंत श्रीकॄष्णाचो जल्म जालो….ताकालागून कॄष्णाक पाळण्यांक घालतात…्दुस-या दिसा गोपाळकालो..धंयहंडी फोडपाचि कार्यावळ आसता…

श्रावणी उमास शेतकाराच्या नदरेन म्हत्वाची आनी खोशयेची गजाल...ह्या दिसाक बैलांक सकाळी तेल लावन न्हाणयतात…तांच्या शिंगांक रंग लायतात…गळ्यांत पायांत घुंगुर बांदतात..तांची पुजा करतात..शेतकारंक मजत करपी ह्या मोनजातीचो आदर करतात त्या दिस तांका सुधेग दितात…म्हादेवाचे वाहन नंदी…देखून पयली काळांसाकून आमी बैलांक मान दिवन तांका पुजतात…

श्रावण म्हयन्यात पावस पडत आसता..मुस, जळेरां, नितळसाण आसना..ताकालागून पयलीं कॉलरा, देवी, थंडी, जोर अशीं दुयेंसा जातालीं…जायती वखदां आणी गिन्यान नाशिल्यान लोक मरताले…मरणाचे संकश्ट नाकरपी देव म्हळ्यार म्हादेव…म्हणूनच ह्या म्हयन्यांत म्हादेवाक पुजून श्रावणी सोमार करतात….

मंगळाराक…मंगळागौरीची पुजा करुन बायलो रातभर जागरणां करुन तरेकवार खेळ खेळटात….

बुधवाराक श्रीविश्णुचि, बिरेस्ताराक श्री दत्तगुरूंची, शुक्राराक देवीची पुजा…सवायशीणींक आपोवन हळद-कुकुम लावन..गोड-चण्याचो निवेद्य..भुरग्यांची भलायकी बरी उरची म्हण ही पुजा…शनवाराक शनिदेवाक वा मारुतीक तेल घालप….मारुती प्रसन्न जालो तर शनिदेवाली वायट नदर पडना…आता निमाणचो उरलो आयतार….

...रुख,वेली, चंद्र, तारे..हांचो संबंध मनशाच्या जिविताकडेन पयली काळासून आसा..सूर्याची पुजा तर भारतांत तशेंच गोंयाकय आदिकाळासावन करतात..धर्म आनी संस्कॄताय हांचो तर लागींचो संबंध आसा...गोंयच्या आयतार पुजपाच्या परंपरेतल्यान याच लोकसंस्कॄतीचे दर्शन जाता...

.

रविवार, आदित्यवार म्हळ्यारच आयतात पुजपाची ही परंपरा..सूर्याची पुजा! ‘आदित्य’ ह्या उतरान आयतार पुजा..अशे जावक शकता.....मनीस आनी सैम हांच्याभितर मोगाचे संबंध..तांचे सगळेच सूर्याचेच अवलंबून...काळोख म्हळ्यार भंय..आनी ह्या भंयातल्यान म्हणजेच काळखांतल्यान, उजवाडाकडेन वचपाची जी तांक दिता तो सूर्य..ताच्याविशी आदर तयार जाता...सूर्य हो तेजस्वी, चिरंतन आयुश्य लाभिल्लो ताकालागून, सूर्याकडेन, काळखातल्यान उजवाडाकडेन सदांच आमचे नातें उरचें म्हणून प्रार्थना करप...

.

आपल्या घोवाक, सूर्यावरवी चड आनी चड आयुश्यआरोग्य मेळचें म्हणून प्रार्थना करची अशें गोंयातल्या बायलमनशेन योग्य म्हणले आनी तातुंनच आयतार पुजपाची परंपरा सुरु जाली...श्रावण म्हयनो म्हळ्यारच सैमातल्या सगळी खोशी घेवून येवपी म्हयनो...झाडांपेडां...सवणीं..फळं..फुलां ह्या खोशयेच्या परबेक न्हातात..पावसाच्यो सरी पिवून तॄप्त जाल्ली धर्तरी आपल्या आंगातल्यान पाचवोचार सैम फुलयता...हीच सैमीक खोशी ‘आयतार पुजेतल्यान’ दिसता. आयतार पुजेची माहिती कवितेतल्यान दिता...

श्रावण आयतार

श्रावणांतले आयतार, सवायशिणी पुजतात.

आयुश्य आनी आरोग्य, घोवाखातिर मागतात.

पुजेखातिर जाय पडटा, केळीपान, फुलां, पत्री.

हळ्दीचे कुट आनी.. कुकुली सान सुपारी.

न्हावन-धुवन पाटार, केळीपान दवरप..;

फुलां आनी पत्रींनीं, आयताराक सजवप

बारा तांदुळ, बारा फुलां, बारा हरयाळीची जुडी,

बारा अर्गीं दिवून... माथ्यांक खोवप थोडी

.

पयली कोंदळी अस्तदेवाक, दुसरी कोंदळी अस्तराणीक,

तिसरी कोंदळी अस्तमायेक, चवथी कोंदळी तुळशीमायेक,

पांचवी कोंदळी पांच पांडवांक सव्वी कोंदळी सर्व देवांक,

सातवी कोदळी आवयबापायक, आठवी कोंदळी मांयमांवाक

,

णव्वी कोंदळी नवदुर्गेक, धाव्वी कोंदळी ब्रम्हगायत्रेक,

इकरावी कोंदळी सून सावित्रेक, बारावी कोंदळी सूर्यनारायणाक

.

मुठले, पातोळ्यो, खिचडी, निमाणेकडेन पोळे करप.

आमचें हें दायज बाये, आमीच ताका तोखेवप

सांज जावचे आदि.. आयताराक पावोवप.

वर्सांन वर्स पुजुंक मेळूं, म्ह्णून ताका आंवडेवप.

By Namrata Salelkar